055 213 76 73
Atatürk gənclik illərində beynində çiçəklənməyə başlayan cümhuriyyət idealını Qurtuluş Savaşı (Milli Mübarizə) illərində açıq şəkildə ifadə etməmiş və Cümhuriyyətin elan edilməsi ilk dəfə 1923-cü il oktyabrın 28-də axşam saatlarında "Çankaya süfrəsi"ndə elan edilmişdir.
BAKU.WS "Habertürk"ə isinadən Atatürk haqqında məqaləni təqdim edir:
Qurtuluş Döyüşünün qalibiyyətindən sonra Lozanna ilə sərhədlər çəkildi və Türkiyənin müstəqilliyi və suverenliyi tanındı, lakin yenidən doğulan bu dövlətin idarə forması bəlli olmadı.
Atatürkün çıxışında qeyd etdiyi kimi, Qurtuluş Savaşında qalib gələnə qədər "vicdanında milli sirr" kimi saxladığı Cümhuriyyəti elan etməyin vaxtı gəlmişdi.
Mustafa Kamal Atatürk əslində uzun illər cümhuriyyət ideyasını öz daxilində bəsləmişdir.
Hilmi Yücebaşın "Atatürkün Nükteleri-Lətifələr-Xatirələr" kitabında yazdığına görə, Atatürkün arzuladığı idarəetmə forması haqqında ilk fikir onun bolqar türkoloqu İvan Manolofa verdiyi sözlərdə görünür.
Manolof, II. Məşrutə monarxiyasından bir-iki il əvvəl (1908) Salonikidə Atatürkün türk inqilabı haqqında fikirlərini dinləmişdi.
Sabahkı Türkiyəni həyəcanla izah edən Atatürk Manolofa belə deyib: "Xəyal hesab etdiyiniz bütün bu islahatlara bir gün nail olacağam. Mənsub olduğum millət mənə inanacaq. Bu xalq həqiqəti görəndə çəkinmədən arxasınca gedir. Sultanlığı məhv etmək lazımdır. Dövlət strukturu homojen elementə əsaslanmalıdır. Din və dövlət bir-birindən ayrılmalı, öz kimliyimizi Şərq sivilizasiyasından çıxarıb Qərb sivilizasiyasına köçürməliyik".
Millət yeni dövrün astanasında idi, amma bu yeni dövr Atatürkün sirri idi. Qurtuluş savaşının əvvəlində Cümhuriyyəti elan etmək qərarına gəldi.
Tarixçi-yazıçı Sinan Meydan müsahibəsində Atatürkün beynində cümhuriyyət ideyasının getdikcə inkişaf etdiyini bildirib və bunları deyib:
"Atatürkə Cümhuriyyət ideyası gənclik illərində oxuduğu kitablar vasitəsilə çatdırılıb. Xüsusilə cümhuriyyətçi fransız ziyalılarının Atatürk üzərində böyük təsiri olmuşdur. Ərzurumdakı Mazhar Müfit Kansu kimi bir neçə dostuna gələcəkdə 'Cümhuriyyət' elan etməyi düşündüyünü, lakin sona qədər heç vaxt açıq şəkildə Cümhuriyyət anlayışından istifadə etmədiyini söyləyib. "Cümhuriyyət" demir, Amasiyadan başlayaraq "milli iradə" deyir. Ankaraya gəlib "milli suverenlik" deyir. O, 1921-ci il Konstitusiyasını "Suverenlik yalnız millətə məxsusdur" ifadəsi ilə başladır. O, 1920-ci ildən "xalq hökuməti" anlayışından istifadə edir".
Mustafa Kamal 1927-ci ildə oxuduğu nitqdə də gizli hərəkət etməli olduğunu izah edir:
"Biz Cümhuriyyət dövlətinin idarəçiliyindən danışmadan onu milli suverenlik prinsipi çərçivəsində daim Cümhuriyyətə doğru hərəkət edən bir şəkildə cəmləşdirməyə çalışırdıq".
Daim Atatürkün yanında olan Falih Rıfkı Atay, Cümhuriyyətin elanından əvvəl 11 sentyabr 1923-cü il tarixli xatirəsini bu sözlərlə ifadə edir:
"Qazi dedi ki, "Cümhuriyyət" nə deməkdir? Nəhayət, Parlamentdə Mustafa Kamal Paşanın ağzından Cümhuriyyətin tezliklə elan ediləcəyini eşidəcəkdik".
Atatürk Cümhuriyyəti elan etmək üçün çox mühüm bir strategiya izlədi. İndiki sistem işləmirdi. Parlamentdə ikinci müddət 1923-cü il avqustun 11-də başladı. Fəthi Okyar hökuməti qurdu. Ancaq nazir böhranı başladı. Parlamentdə yeni müxalifət cücərməyə başladı. Atatürk elə bu zaman hərəkətə keçdi.
O, həmin prosesi aşağıdakı sözlərlə ifadə edir: "Çoxdan gözlədiyim ideyanı həyata keçirməyin vaxtı gəldi. Bunu etiraf edim".
Oktyabrın 25-də Fəthi Okyarın rəhbərlik etdiyi hökumət Atatürkün tələbi ilə istefa verdi.
Oktyabrın 28-i bazar günü axşam müxalif qrupdan Həkim Adnan, Rauf bəy, Refet Paşa və Əli Fuat Paşa İstanbulda xəlifə Əbdülməcid Əfəndi ilə görüşdülər. Mustafa Kamal bu görüşlərdən narahat idi. Həmin gecə Çankaya Köşkündə də əhəmiyyətli bir dəvət var idi; İsmət İnönü, Kazım Özalp, Fethi Okyar, Ruşen Eşref Ünaydın, Fuat Bulca, Kemalettin Sami və Halit Karşıyalan kimi ona çox yaxın olan adlar da Atatürkün Lətifə Hanımın açdığı süfrədə olub.
Qonaqlar ölkə idarəçiliyi ilə bağlı öz fikirlərini bildirir, Mustafa Kamal isə süfrə arxasında deyilənlərə səssizcə qulaq asırdı. Həmin gecə naharda iştirak edənlər Paşanın kifayət qədər fikirli və həyəcanlı olduğunu müşahidə ediblər. Paşanın həyəcanının səbəbinin cümhuriyyət ideyası olduğunu ancaq Lətifə xanım bilirdi və tarixə düşəcək bu yeməyi mükəmməl etmək üçün tez-tez mətbəxə gedirdi.
Mustafa Kamal durdu. O, əvvəlcə həyəcanlı və gülümsəyən bir ifadə ilə stolun arxasındakı dostlarına baxdı, sonra bıçağı ilə stəkanın küncünə yumşaq bir şəkildə vuraraq sükut yaratdı. Bir millətin taleyini dəyişən o cümlə tarixə şahidlik edən malikanənin zalında əks-səda verdi: "Efendiler! Yarın, Cumhuriyet ilan edeceğiz!". Süfrədə dərin sükut yaradan bu cümlə ilk olaraq hər kəs tərəfindən təəccüblə qarşılanıb.
Mustafa Kamal o gecə Çankayada şam yeməyində bunun necə olacağını dostlarına tam təfərrüatı ilə izah etdi. Hamı ertəsi gün nə edəcəyini qeyd edib. Yeməkdən sonra İsmət Paşadan başqa bütün qonaqlar Çankayanı tərk etdilər. Cümhuriyyətin elan edilməsi ilə bağlı qanun layihəsini İsmət Paşa ilə birlikdə hazırladılar. Səhər açılana qədər bir masa ətrafında ediləcək dəyişiklikləri bir-bir təyin etdilər. Eyni zamanda ertəsi gün TBMM-də göstəriləcək münasibət də müzakirə olunub. Bütün bunları İsmət Paşa qeyd etmişdir.
İnönü daha sonra o gecəni bu sözlərlə təsvir edir:
"Atatürkün yanında görüşümüz oldu. Atatürk ertəsi gün Cümhuriyyətin elan ediləcəyini bildirdikdən sonra hamı getdi. Diz-dizə oturduq, heç bir şey danışmadan... Səhəri gün qüvvəyə minəcək qanunu yazdıq. O dedi, mən yazdım..."
Atatürk 1923-cü il oktyabrın 29-na kimi "vicdanında milli sirr" kimi saxladığı cümhuriyyət haqqında 1926-cı ildə "Təvazökar bədənim bir gün mütləq torpaq olacaq, amma Türkiyə Cümhuriyyəti əbədi yaşayacaq" şərhini vermişdi.
Cümhuriyyətin elanı ilə türklərin üzünə sonsuza qədər bağlanması nəzərdə tutulan sivilizasiyanın qapıları artıq geniş açıldı.
Atatürk çıxışında naharı və bundan əvvəl baş verənləri belə izah edir:
"Gecə idi...Çankayaya getmək üçün parlament binasından çıxarkən dəhlizlərdə məni gözləyən Kemalettin Sami və Halit Paşaya rast gəldim. Ali Fuat Paşa Ankaradan ayrılarkən, bun ların Ankaraya gəldiklərini o günkü qəzetdə "Bir Vəda və Bir Qarşılama" başlığı ilə oxudum. Hələ onlarla görüşməmişdim. Mənimlə söhbət etmək üçün orada gec saatlara qədər gözlədiklərini başa düşdükdə, Milli Müdafiə Naziri Kazım Paşa vasitəsilə onlara nahara gəlmələrini bildirdim. İsmət Paşa, Kazım Paşa və Fəthi bəyə mənimlə birlikdə Çankayaya gəlmələrini söylədim. Ankayaya gedəndə məni görməyə gələn Rize millət vəkili Fuat və Afyonkarahisar millət vəkili Ruşen Eşref bəylə görüşdüm. Onları da nahar üçün saxladım. Yemək zamanı dedim: "Efendiler Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz". Orada olan dostlar dərhal mənim fikrimlə razılaşdılar. Yeməyi buraxdıq. Həmin andan dostlarıma necə hərəkət etmələri ilə bağlı qısa bir proqram hazırlamağı tapşırdım. Mənim hazırladığım proqramın, verdiyim tapşırıqların icrasını görəcəksiniz. Cənablar, görürsünüz ki, mən Ankaradakı bütün dostlarımı Cümhuriyyətin elan edilməsi ilə bağlı qərar qəbul etmək üçün onlarla görüşməyə, müzakirə etməyə dəvət etməyə heç vaxt ehtiyac və ehtiyac görməmişəm. Çünki onların da əslində və təbii olaraq mənim kimi düşündüyünə şübhə etmirdim. Lakin o vaxt Ankarada olmayan bəzi insanlar heç bir səlahiyyəti olmadığı halda, onların xəbəri olmadan, onların rəyi və razılığı olmadan Cümhuriyyətin elan olunmasını bizdən incimək, bizdən ayrılmaq üçün əsas hesab edirdilər".
