Alzheymer Xəstəli

Alzheymer xəstəliyi dünyada milyonlarla insanı təsir edən ən yaygın demensiya formasıdır. Bu irəliləyən neyrodegenerativ xəstəlik yaddaşın itirilməsinə, koqnitiv funksiyaların azalmasına və gündəlik vəzifələri yerinə yetirmə qabiliyyətinin pozulmasına səbəb olur. 2025-ci ildə Alzheymer xəstəliyi ilə bağlı tədqiqatlar yeni diaqnostika və müalicə üsulları təklif edərək inkişaf etməkdə davam edir. 

Alzheymer Xəstəliyi Nədir?

Alzheymer xəstəliyi 1907-ci ildə Alman psixiatrı Alois Alzheymer tərəfindən ilk dəfə təsvir edilmiş xroniki beyin xəstəliyidir. Beyində beta-amiloid lövhələrinin və neyrofibrilyar düyünlərin toplanması ilə xarakterizə olunur, bu da neyronların ölümünə və koqnitiv qabiliyyətlərin itirilməsinə səbəb olur. Xəstəlik adətən 65 yaşdan yuxarı insanlarda müşahidə olunur, lakin erkən başlanğıc formaları daha gənc yaşlarda da baş verə bilər. 2025-ci ildə dünyada təxminən 50 milyon insan bu diaqnozla yaşayır və bu rəqəm artmaqdadır.

Alzheymer Xəstəliyinin Səbəbləri

Xəstəliyin dəqiq səbəbləri tam öyrənilməmişdir, lakin bir neçə əsas amil müəyyənləşdirilib:

• Genetik Meyl: ApoE4 allelinin olması riski artır, xüsusən qadınlarda, APP, PSEN1 və PSEN2 genlərindəki mutasiyalar isə irsi formalarla əlaqəlidir.

• Yaş: 65 yaşdan yuxarı olmaq əsas risk faktorudur, lakin erkən başlanğıc halları xəstələrin 5–10%-ni təşkil edir.

• Həyat Tərzi: Fiziki fəaliyyətin olmaması, siqaret çəkmə, diabet, hipertoniya və yüksək xolesterin riski artırır.

• Hormonal Dəyişikliklər: Qadınlarda menopozdan sonra estrogen səviyyəsinin azalması rol oynaya bilər.

• Travmalar və İnfeksiyalar: Baş-beyin travmaları və bəzi infeksiyalar neyrodegenerasiyanı təşviq edə bilər.

Alzheymer Xəstəliyinin Simptomları

Xəstəlik tədricən inkişaf edir və bir neçə mərhələdən keçir:

• Erkən Mərhələ (Predemensiya): Yüngül yaddaş problemləri, diqqəti cəmləşdirməkdə çətinlik, son hadisələri unutma.

• Erkən Demensiya: Yaddaşın pisləşməsi, nitq pozuntuları, məkanda oriyentasiya problemləri, lüğət ehtiyatının azalması.

• Orta Demensiya: Yazı və oxu bacarıqlarının itirilməsi, yaxınları tanımaqda çətinlik, əsəbilik və ya apatiya.

• Ağır Demensiya: Tamamilə başqalarından asılılıq, nitqin itirilməsi, müstəqil hərəkət edə bilməmə.

Psixi simptomlar arasında narahatlıq, depressiya, aqressivlik və yuxu pozuntuları var. Qadınlarda simptomlar daha tez-tez müşahidə olunur, bu da onların daha uzun ömür sürməsi ilə əlaqələndirilir.

Alzheymer Xəstəliyinin Diaqnozu

Diaqnoz yalnız ölümündən sonra beyin müayinəsi ilə dəqiq təsdiqlənə bilər, lakin kompleks üsullar istifadə olunur:

• Anamnez və Müsahibə: Həkim xəstə və yaxınlarından simptomlar haqqında məlumat toplayır.

• Koqnitiv Testlər: Mini-Mental Vəziyyət Qiymətləndirməsi (MMSE) kimi vasitələr yaddaş və düşünməni qiymətləndirir.

• Laborator Testlər: B12 vitamini, tiroid hormonu və homosistein səviyyələri digər demensiya səbəblərini istisna etmək üçün yoxlanılır.

• Neyrovizualizasiya: MRT və ya KT hipokampus və temporal lobların atrofiyasını aşkar edir; PET beta-amiloid yığılmasını göstərir.

• Onurğa-beyin Mayesinin Təhlili: Beta-amiloid və tau zülallarının səviyyəsini ölçür.

2025-ci ildə ABŞ-da Fujirebio Diagnostics tərəfindən təsdiqlənmiş plazma testi 55 yaşdan yuxarı insanlarda amiloid lövhələrini erkən aşkarlamağa imkan verir ki, bu da diaqnostikada mühüm irəliləyişdir.

Alzheymer Xəstəliyinin Müalicəsi

Tam sağalma mümkün deyil, lakin müalicə irəliləyişi ləngitməyə və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa kömək edir. İstifadə olunan üsullar:

• Dərmanlar: Xolinesteraza inhibitorları (donepezil, rivastiqmin) və memantin koqnitiv funksiyaları və davranışı yaxşılaşdırır. Anti-amiloid antikorları (lekanemab, donanemab) erkən mərhələlərdə istifadə olunur, lakin onların effektivliyi və təhlükəsizliyi hələ də öyrənilir.

• Psixos sosial Müdaxilələr: Koqnitiv təlimlər, davranış terapiyası və stimulyasiya proqramları (məsələn, “Alzheymer üçün Koqnitiv Təlim”) beyin funksiyalarını dəstəkləyir.

• Baxım və Dəstək: Keyfiyyətli qulluq, fiziki fəaliyyət və sosial təmaslar xəstənin aktivliyini uzadır.

Qarşısının Alınması və 2025-ci il Tədqiqatları

Alzheymer xəstəliyini tamamilə qarşısını almaq mümkün olmasa da, sağlam həyat tərzi riski azaldır:

• Aralıq dənizi pəhrizi (balıq, qoz-fındıq, zeytun yağı).

• Daimi fiziki və zehni fəaliyyətlər (oxumaq, şahmat).

• Qan təzyiqi, şəkər və xolesterinin nəzarətdə saxlanılması.

• Siqaretdən imtina və spirtin mülayim istehlakı.

2025-ci ildə tədqiqatlar biomarkirlərə və fərdiləşdirilmiş terapiyalara fokuslanıb. Yeni klinik sınaqlar tau zülallarına və neyrovospalənməyə qarşı dərmanları, eləcə də transkranial maqnit stimulyasiyası kimi neyronları stimullaşdırma üsullarını sınaqdan keçirir.

Nəticə

Alzheymer xəstəliyi tibb üçün ciddi problem olaraq qalır, lakin erkən diaqnoz və kompleks müalicə onun irəliləyişini ləngidə bilər. 2025-ci ildə plazma testləri və anti-amiloid terapiyalar kimi yeniliklər xəstələrin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün ümid verir. Yaxınların dəstəyi, sağlam həyat tərzi və nevroloqa vaxtında müraciət bu xəstəliklə mübarizədə mühüm rol oynayır.