8 görkəmli müasir qadın alim və dünyanı dəyişdirən kəşfləri - SİYAHI

YUNESKO-nun məlumatına görə, qadınlar dünya alimlərinin yalnız üçdə birini təşkil edir. Lakin bu rəqəm ildən-ilə artır və beynəlxalq fondlar və qrantlar qadınların elm sahəsində təşəbbüsünü dəstəkləyir.

UNESCO hesab edir ki, elmi tədqiqatlarda qadın az təmsil olunur. Alimlərin ümumi sayında onların payı 28% təşkil edir. Və 1901-ci ildə Elm üzrə Nobel Mükafatı təsis ediləndən bəri mükafatların yalnız 3%-i qadınlara verilib.

Buna görə də YUNESKO fevralın 11-də bütün dünyada qeyd olunan Beynəlxalq Elmdə Qadınlar Günü, eləcə də dünyanın müxtəlif ölkələrindən görkəmli alimlərə verilən Elmdə Qadınlar üçün Beynəlxalq Mükafat təsis edib.

BAKU.WS "RBC Style"a istinadən elmə mühüm töhfələr verən və işləri ən nüfuzlu mükafatlara layiq görülmüş müasir qadınlar barədə məqaləni təqdim edir.

Frensis Arnold: Biomühəndislik

Gələcək Nobel mükafatçısı nüvə fizikası aliminin ailəsində anadan olub. Frensis və atası Uilyam Arnold sonradan ABŞ Milli Mühəndislik Akademiyasının üzvü olan ilk qohumlar oldular. Ancaq uşaqlıqda qız oxumağı sevmirdi və məktəbdən yayınırdı. Yeniyetmə ikən Vyetnam müharibəsinə etiraz etmək üçün üsyan edib və Kolumbiya boyunca avtostopla gedib. O, caz klubunda taksi sürücüsü və ofisiant kimi çalışıb və 21 yaşında İtaliyada yaşamağa gedib və Milandan İstanbula və geriyə motosikletlə yürüş edib. 27 yaşında o, mexanika və aerokosmik mühəndislik ixtisası ilə kolleci bitirib və elmə yönəlib. Frensisin əsas məqsədi ölkənin qalıq yanacaqlardan və nüvə enerjisindən uzaqlaşmasına kömək etmək üçün alternativ yanacaqlar hazırlamaq idi.

2014-cü ildə Frensis Arnold Milli İxtiraçıların Şöhrət Zalına daxil edildi. Və 2018-ci ildə kimya üzrə Nobel mükafatını aldı.

Donna Striklend: lazer fizikası

Donna Striklend Kanadanın Ontario ştatının Guelph şəhərində anadan olub. Anası ingilis dili müəllimi, atası isə elektrik mühəndisi idi. Orta məktəbdə qız riyaziyyat və fizika üzrə mükəmməl idi və məzun olduqdan sonra proqramın lazer kursları elan etdiyi McMaster Universitetinin mühəndislik fizikası şöbəsinə daxil oldu. Donna xatırlayır ki, "Lazerlər o vaxt heç də yaxşı görünmürdü, ona görə də mən onları belə etmək qərarına gəldim".

2018-ci ildə Donna Striklend ultraqısa, yüksək intensivlikli optik lazer impulslarının (korreksiyaedici göz cərrahiyyəsində istifadə olunur) generasiya üsulunu inkişaf etdirdiyinə görə Fizika üzrə Nobel Mükafatını qazanıb.

Ceyn Qudall: Antropologiya

Ceyn Qudall həmişə meymunları sevib. Onun maskotu atasının uşaq ikən ona hədiyyə etdiyi şimpanzedir. Ceyn bu gün də bu oyuncaqdan ayrılmır. Məktəbi bitirdikdən sonra qız elm yönəlməyi planlaşdırmırdı, katibə kursları keçdi və ofisiant kimi çalışdı. Bir gün ofisiant uşaqlıq arzusunu həyata keçirmək qərarına gəldi və məşhur antropoloq Lui Likinin rəhbərliyi altında şimpanzelərin həyatını və vərdişlərini öyrənmək üçün Keniyaya gedib. Nəticədə onun istedadı və elmi əhəmiyyətli tədqiqatları Kembric Universitetində oxumadan doktorluq dərəcəsi almağa imkan verib.

Bu gün Ceyn Qudall BMT-nin Sülh Səfiri və Fransanın Fəxri Legionunun zabitidir. O, uşaqlar və böyüklər üçün kitablar yazır və Qombe Təbiət Qoruğunu dəstəkləmək üçün Ceyn Qudall İnstitutunu (JGI) qurub. Müasir antropologiya şimpanzelər haqqında biliklərinin çoxunu bu alimə borcludur. O, insanların və antropoidlərin tədqiqi üçün əsas olan primatların davranış xüsusiyyətlərini kəşf edib.

Fransuaza Barre-Sinoussi: Virusologiya

Fransuaza Barre-Sinoussi Parisdə anadan olub. Qız elmə həvəsli idi və 19 yaşında Paris Universitetinin Biotibbi Elmlər Fakültəsinə daxil olub. Lakin o, tez-tez mühazirələri və dərsləri buraxıb. Bir məqsədlə - məşhur virusoloqların rəhbərliyi altında retrovirusları öyrəndiyi Pasteur İnstitutunda işləmək üçün.

Doktorluq dərəcəsini qazandıqdan sonra Barre-Sinoussi retroviruslar və xərçəng arasındakı əlaqəni araşdırıb. Və 35 yaşında, cəmi iki həftə ərzində Fransuaza Barre-Sinoussi və onun həmkarları QİÇS-ə səbəb olan HİV retrovirusunu kəşf ediblər. 2008-ci ildə Fiziologiya və Tibb üzrə Nobel Mükafatını alıb.

Barre-Sinoussinin araşdırması sayəsində həkimlər qan testi vasitəsilə HİV-i aşkar edə, virusu idarə edə və dayandıra bilirlər. Ən əsası isə QİÇS xəstələrinin həyatını dəstəkləyən dərmanlar hazırlamaqdır. Bundan əlavə, alim virusun anadan uşağa keçdiyini sübut edib, 240-dan çox elmi məqalə dərc etdirib və bütöv bir ardıcıllar məktəbi yetişdirib.

Fransuaza QİÇS-lə Mübarizə Assosiasiyasına rəhbərlik edir və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə təhsil fəaliyyəti ilə məşğul olur.

Najat Aung Saliba: Analitik və Atmosfer Kimyası

Beyrut Amerika Universitetinin gələcək professoru fermer ailəsində anadan olub. Livanda vətəndaş müharibəsi başlamazdan əvvəl altı uşaq böyüdən ata əkinçilikdən əl çəkməyib və yaxınlaşan döyüşlərə baxmayaraq, ölkədə qalmağa qərar verib. Müharibə bitdikdən sonra ailə şəhərə köçüb və burada gənc tələbə havanın çirklənməsi və Livana çirkli yanacağın idxalı ilə bağlı qalmaqallarla maraqlanıb. Onun ailəsi və dostları ətrafdakı zəhərli maddələrə məruz qaldıqları üçün sağlamlıq problemləri yaşayırdılar.

Bu gün Najat Aoun Saliba kimya professoru və Beyrut Amerika Universitetinin Mühafizə Mərkəzinin direktorudur. Onun laboratoriyası Livanda havanın keyfiyyətini öyrənməyə başlayıb. Bu işin gedişində inhalyasiya olunmuş havada zərərli hissəciklərin miqdarını ölçməyə imkan verən yeni üsullar yaradılmışdır. 2019-cu ildə o, ətraf mühiti çirkləndiricilərin qiymətləndirilməsində və orqanizmdə zəhərli və kanserogen maddələrin müəyyən edilməsində fəaliyyətinə görə Afrika və Ərəb Dövlətləri üçün YUNESKO-nun Elmdə Qadınlar Mükafatına layiq görülüb. Analitik və atmosfer kimyası sahəsində alimin işi ətraf mühit və sağlamlıq problemlərinin həllinə kömək edəcəkdir.

Katie Bouman: Astrofotoqrafiya və Fiziki Modelləşdirmə

Keti Bouman İndiana ştatının Uest Lafayette şəhərində böyüyüb və 2007-ci ildə orta məktəbi bitirib. Qızın atası Çarlz Bouman Purdue Universitetində kompüter elmləri və biotibbi mühəndislik professorudur. Keti kosmosa dair ilk tədqiqatını universitetdə orta məktəb şagirdi kimi edib. O, Event Horizon Teleskopu haqqında ilk dəfə məktəbdə öyrənib. Bouman 2017-ci ildə Miçiqan Universitetində elektrik mühəndisliyi üzrə fəlsəfə doktoru dərəcəsini alıb və aspirantura işini davam etdirib. Onun tədqiqat işi dünya üzrə səkkiz rəsədxananın şəbəkəsi olan Event Horizon Telescope-a yönəlib və "Qara dəliyi necə təsvir etmək olar" mövzusunda TED çıxışı iki milyondan çox baxış toplayıb.

2019-cu ilin aprel ayında MIT aspirantı Katie Bouman Event Horizon Telescope-dan istifadə edərək Messier 87 qalaktikasının nüvəsindəki superkütləvi qara dəliyi təsvir etmək üçün alqoritm hazırlayıb. Yer ölçüsündə virtual teleskop planetimizdən 53 milyon işıq ili uzaqlıqda yerləşən qara dəliyin dünyada ilk şəklini çəkib.

Cennifer Doudna və Emmanuelle Charpentier: "Genetik qayçı"

Emmanuelle Charpentier Paris yaxınlığında park gözətçisi və psixiatr ailəsində anadan olub. Valideynləri qızın musiqidən tutmuş baletə qədər bir çox hobbisini dəstəkləyiblər. 12 yaşında ikən Charpentier təbiət elmləri ilə maraqlanıb və valideynlərinə bir gün Paster İnstitutunda işləyəcəyini söyləyib. Emmanuelle orada dissertasiya müdafiə edib və ondan əvvəl Parisdə Pierre və Marie Curie Universitetini bitirib.

Cennifer Doudna ABŞ-ın Vaşinqton şəhərində anadan olub.

Cenniferin atası Havay Universitetində ingilis ədəbiyyatından, anası isə yerli kollecdə tarixdən dərs deyirdi. Ev kitablarla dolu idi və Cenniferin atası xüsusilə elm və təbiət tarixi haqqında oxumağı çox sevirdi. Bir gün o, ona DNT molekulunun kəşfinə görə Nobel mükafatı almış Ceyms Uotsonun "Qoşa sarmal" əsərinin surətini verdi. Bu kitab qızın həyatını dəyişdirdi: sonra o, Kaliforniyadakı Pomona Kollecində biokimya üzrə təhsil aldı, sonra Harvard Tibb Məktəbində biokimya və molekulyar farmakologiya üzrə aspiranturaya daxil oldu.

2011-ci ildə mikrobioloq Emmanuel Charpentier və biokimyaçı Cennifer Doudna əməkdaşlığa başladılar. Onlar Streptococcus bakteriyasının immun sistemini tədqiq etdilər və genetik materialı kəsə və həyat kodunu dəyişə bilən molekulyar alət kəşf ediblər.

2012-ci ildə alimlər heyvanların, bitkilərin və mikroorqanizmlərin genomunu redaktə etmək, DNT-ni dəyişdirmək qabiliyyətinə malik olan CRISPR/Cas9 adlı "genetik qayçı" metodunu kəşf ediblər. Genomun redaktəsi metodunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, "qayçı" təkcə virusların DNT-sini tanımır, həm də onları idarə etmək olar: alimlər müəyyən nöqtədə istənilən DNT molekulunu kəsə və "yenidən yaza" bilərlər. Belə bir vasitə onkologiya, HİV (virusu yoluxmuş T-limfositlərdən çıxarmaq üçün), diabet və şizofreniya da daxil olmaqla ciddi xəstəliklərin müalicəsində kömək edəcəkdir.

2020-ci ildə Charpentier və Doudna CRISPR/Cas9 genomunun redaktə üsulunu inkişaf etdirdiklərinə görə kimya üzrə Nobel mükafatını aazanıblar. Komitənin hesabatında bu metod "həyat kodunun yenidən yazılması" adlandırılır. Bu, tarixdə ilk dəfədir ki, iki qadın birdən mükafat alır.