Demensiya

Demensiya dünya üzrə milyonlarla insanı, xüsusilə yaşlıları təsir edən irəliləyən nevroloji vəziyyətdir. 2025-ci ildə ömrün uzanması və tibbi texnologiyaların inkişafı ilə demensiyanın diaqnozu, müalicəsi və profilaktikası ilə bağlı məsələlər getdikcə daha aktual olur. Bu məqalə demensiyanın səbəblərini, simptomlarını, növlərini və profilaktika üçün müasir yanaşmaları araşdırır, oxuculara bu vəziyyəti daha yaxşı başa düşmək və koqnitiv sağlamlığı qorumaq yollarını öyrənməyə kömək edir.

Demensiya nədir?

Demensiya tək bir xəstəlik deyil, yaddaş, düşünmə, oriyentasiya və gündəlik vəzifələri yerinə yetirmə qabiliyyəti kimi koqnitiv funksiyaların pisləşməsi ilə xarakterizə olunan sindromdur. Bu, ən çox 65 yaşdan yuxarı insanlarda rast gəlinir, lakin daha gənc yaşlarda da baş verə bilər. Ən yayılmış forması təxminən 60-70% halları təşkil edən Altsheymer xəstəliyidir. Digər növlərə damar demensiyası, Levi cisimcikləri ilə demensiya və frontotemporal demensiya daxildir.

Səbəblər və Risk Faktorları

Demensiya müxtəlif səbəblərdən beyin hüceyrələrinin zədələnməsi nəticəsində yaranır. Əsas səbəblərə aşağıdakılar daxildir:

• Neyrodegenerativ Dəyişikliklər: Altsheymer xəstəliyi beyində amiloid plitələrin və tau zülallarının toplanması ilə bağlıdır ki, bu da neyronların işini pozur.

• Damar Problemləri: İnsultlar və ya xroniki qan dövranı pozğunluqları damar demensiyasına səbəb ola bilər.

• Travmalar və İnfeksiyalar: Baş-beyin travmaları, HİV və ya xroniki infeksiyalar demensiyanın inkişafına kömək edə bilər.

• Genetik Faktorlar: Frontotemporal demensiya kimi bəzi formalar irsi xarakter daşıyır.

Risk faktorlarına yaş, hipertoniya, diabet, siqaret çəkmə, piylənmə, aşağı fiziki aktivlik və sosial təcrid daxildir. Cins də rol oynayır: qadınlarda Altsheymer xəstəliyi, kişilərdə isə damar demensiyası daha çox rast gəlinir.

Demensiyanın Simptomları

Demensiyanın simptomları növündən və mərhələsindən asılı olaraq dəyişir, lakin ən çox yayılmışları bunlardır:

• Yaxın hadisələrin yaddaşının itirilməsi.

• Diqqəti cəmləmə və qərar qəbul etməkdə çətinliklər.

• Danışıq və söz tapma problemləri.

• Apatiya və ya əsəbilik kimi davranış dəyişiklikləri.

• Zaman və məkanda oriyentasiya pozğunluğu.

Son mərhələlərdə xəstələr özünə qulluq qabiliyyətini itirə, yaxınlarını tanımaqda çətinlik çəkə və motor pozğunluqları ilə üzləşə bilər.

Diaqnoz və Müalicə

Demensiyanın diaqnozu neyropsixoloji testlər, beyinin MRT və ya KT müayinələri və vitamin çatışmazlığı və ya infeksiyaları istisna etmək üçün qan analizləri ilə aparılır. Erkən diaqnoz xəstəliyin gedişatını yavaşlatmağa imkan verir. Müalicə simptomları yüngülləşdirməyə yönəlib və aşağıdakıları əhatə edir:

• Dərmanlar: Xolinsteraza inhibitorları (məsələn, donepezil) və memantin erkən mərhələlərdə koqnitiv funksiyaları yaxşılaşdırır.

• Terapiyalar: Koqnitiv reabilitasiya, reminisensiya terapiyası və fiziki aktivlik zehni qabiliyyətləri dəstəkləyir.

• Dəstək: Xəstələr və onların ailələri üçün psixoloji yardım və dəstək qrupları.

2025-ci ildə amiloid plitələrini təmizləmək üçün immunoterapiya və gen terapiyası kimi yeni müalicə üsulları üzərində tədqiqatlar aparılır.

Demensiyanın Profilaktikası

Demensiyanın tam qarşısını almaq mümkün olmasa da, müəyyən tədbirlər riski azalda bilər:

• Sağlam Həyat Tərzi: Gəzinti və ya üzgüçülük kimi müntəzəm məşqlər beyin qan dövranını yaxşılaşdırır.

• Pəhriz: Omeqa-3, meyvə və tərəvəzlə zəngin Aralıq dənizi pəhrizi beyin sağlamlığını dəstəkləyir.

• Koqnitiv Aktivlik: Oxumaq, dil öyrənmək, tapmacalar və musiqi ilə məşğul olmaq neyron əlaqələrini stimullaşdırır.

• Sağlamlıq Nəzarəti: Qan təzyiqi, qan şəkəri və xolesterinin müntəzəm yoxlanılması damar problemlərinin qarşısını alır.

• Sosial Aktivlik: Ünsiyyət və cəmiyyət həyatında iştirak depressiya və təcrid riskini azaldır.

2025-ci il tədqiqatları yuxunun əhəmiyyətini vurğulayır: 7-8 saat keyfiyyətli yuxu beyində zəhərli zülalların toplanmasını azaldır.

Nəticə

Demensiya səhiyyə üçün ciddi problem olaraq qalır, lakin erkən diaqnoz, müasir müalicələr və profilaktika strategiyaları xəstələrin həyat keyfiyyətini xeyli yaxşılaşdıra bilər. 2025-ci ildə fərdiləşdirilmiş tibb və sağlam həyat tərzi bu vəziyyətlə mübarizədə əsas amillər kimi vurğulanır. Simptomları və risk faktorlarını bilmək vaxtında kömək axtarmağa və koqnitiv sağlamlığı uzun illər saxlamağa imkan verir.