Qızılın mənşəyinin sirri açıldı

Tennessi Universitetinin amerikalı fizikləri ağır elementlərin – məsələn, qızıl və platin kimi maddələrin – Yerdə və kainatda necə əmələ gəldiyini izah edən əsas proseslərdən birinə aydınlıq gətirən eksperiment keçiriblər. Onlara qeyri-sabit atom nüvələrinin necə parçalanaraq ulduzlarda yeni kimyəvi elementlər yaratdığını daha dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün olub.

BAKU.WS xəbər verir ki tədqiqatın nəticələri "Physical Review Letters" (PRL) jurnalında dərc edilib.

Massiv ulduzlar toqquşduqda, partladıqda və ya çökmə mərhələsinə keçdikdə onların daxilində "r-proses" adlanan hadisə – neytronların sürətli tutulması prosesi başlayır. Bu zaman atom nüvəsi ardıcıl olaraq onlarla neytronu udur, qeyri-sabit hala gəlir və sonda parçalanaraq daha dayanıqlı elementlərə çevrilir. Astrofiziklərin fikrincə, məhz bu şəkildə kainatda qızıl, uran və digər ağır maddələr yaranıb. Lakin bu prosesin təfərrüatları uzun illər sirr olaraq qalırdı.

Bu mexanizmin mahiyyətini daha dərindən öyrənmək üçün professor Robert Gjivaçın rəhbərlik etdiyi, aspirantlar Piter Dizzel və Ceykob Gudjun iştirak etdiyi tədqiqat qrupu nadir bir izotop – indium-134-dən istifadə edib. Onun qeyri-sabit nüvələri CERN-in ISOLDE qurğusunda lazerlə ayrılma üsulu ilə əldə olunub. İndium parçalandıqda qalay-134, qalay-133 və qalay-132 izotopları yaranır və alimlər məhz bu keçidlərdə üç unikal hadisəni qeydə alıblar.

Əsas nəticə – β-gecikmiş ikili neytron emissiyası zamanı neytron enerjilərinin dünyada ilk dəfə ölçülməsi olub. Bu nadir tip parçalanma yalnız bir neçə saniyənin mində bir hissəsi qədər yaşayan ekzotik nüvələrdə baş verir. Onu ölçmək son dərəcə çətin idi, çünki neytronların elektrik yükləri yoxdur və onlar asanlıqla səpələnirlər; bu isə onların sayını və enerjisini müəyyən etməyi çətinləşdirir.

"Bu, həqiqətən böyük hadisədir," – deyə professor Gjivaç bildirib. – "İndiyədək heç kim eyni anda iki neytronun enerjisini ölçə bilməmişdi. İndi isə bizdə bu istiqamətdə tamamilə yeni tədqiqat sahəsinin əsasını qoyacaq eksperimental məlumatlar var."

Əldə olunan nəticələr alimlərə ulduz partlayışlarını və digər kosmik fəlakətləri təsvir edən modelləri təkmilləşdirməyə, eləcə də kainatın kimyasında mühüm rol oynayan ekzotik nüvələrin xüsusiyyətlərini daha dəqiq proqnozlaşdırmağa imkan verəcək.