Dünya ilə bağlı QORXUNC AÇIQLAMA - XƏRİTƏ

Alimlər dünya buzlaqlarının vəziyyəti ilə bağlı ən yaxşı peyk xəritəsini əldə ediblər.

AZƏRTAC BBC telekanalının saytına istinadla xəbər verir ki, Avropanın “Cryosat” kosmik gəmisi Yerdəki 200 minə yaxın buzlağı izləyib və onların iqlim dəyişikliyi səbəbindən 10 il ərzində 2.720 milyard ton buz itirdiyini müəyyən edib. Bu, on il ərzində onların ümumi kütləsinin 2 faizini itirməsinə bərabərdir.

Buzlaqların nə qədər tez dəyişdiyini izləmək vacibdir, çünki milyonlarla insan içməli su və əkinçilik üçün onlardan istifadə edir. Dünyanın buzlaqları təkcə qütblərdə deyil, bütün enliklərdə yayılıb. Bir neçə yüz buzlaq müntəzəm olaraq yer səviyyəsində ölçülür və bu üsul onları qiymətləndirməyin ən yaxşı yolu sayılır. Lakin buzlaqların böyük əksəriyyəti üçün kosmosdan müşahidə onların iqlim dəyişikliyinə necə reaksiya verdiyinə diqqət yetirməyin yeganə yoludur. Bu, çox vacibdir. Daha geniş buz təbəqələri kimi, onların parlaq ağ səthi günəş işığını əks etdirir və planetdə sərinləməyə kömək edir.

Yer kürəsinin bir çox yerlərində buzlaqlar həm də əsas su anbarı kimi fəaliyyət göstərir. Dünya əhalisinin 20 faizindən çoxu buzlaqlardan axan yay ərimə sularından içmək, kənd təsərrüfatında və su elektrik stansiyalarını idarə etmək üçün hansısa şəkildə istifadə edir.

“Cryosat” Avropa Kosmik Agentliyinin Yer müşahidəçisidir. Bu kosmik gəmi planetin səthi boyunca hündürlükdəki dəyişiklikləri, xüsusən də buz sahələrinin hündürlüyündə baş verən prosesləri izləmək üçün mikrodalğalı impulslar göndərən radar altimetri adlı bir alət daşıyır. Bu alət Antarktida və Qrenlandiyanın daxili hissəsindəki incə dalğalanmaları izləyir. Lakin məlumatların təhlili sahəsindəki irəliləyişlər elm adamlarına “Cryosat”ın görmə qabiliyyətini effektiv şəkildə artırmağa imkan verib ki, bu da hətta görünməsi çətin olan yerlərdə belə prosesləri izləməyə imkan verir.

“Geophysical Research Letters” jurnalında dərc olunan araşdırmada qlobal buzlaqların xəritəsini tərtib etmək üçün bu yanaşma kosmik gəminin bütün məlumat arxivinə tətbiq edilib. Peykin müşahidələri göstərir ki, 2010-cu ildən 2020-ci ilə qədər müşahidə olunan buz itkisinin böyük əksəriyyəti – 89 faizi daha isti atmosferdə ərimə nəticəsində baş verib.

İtkilərin yalnız 11 faizi buzlaqların əriməsi və ya axınının artması nəticəsində olub, çünki onların hüdudları daha isti okean və ya göl sularında bitir. Ən böyük itkilərə Alyaskanın buzlaqları məruz qalıb. Onlar ildə 80 milyard tondan çox itirirlər ki, bu da 10 illik tədqiqat dövründə bölgədəki ümumi buz həcminin təxminən 5 faizinə bərabərdir. Bu, çox isti hava temperaturunun təsiri nəticəsində baş verir.

Hüdudları daha isti sularda bitdiyi üçün buzlaqların eroziyaya uğradığı və daha sürətli hərəkət etdiyi yerlər arasında Arktika – Şvalbard, Norveç arxipelaqları və Barents dənizinin Rusiya sektorları da var. Okeana artan buz axını bu ərazilərdə kütləvi itkilərin 50 faizdən çoxunu təşkil edir.

Böyük Britaniyanın Edinburq Universitetindən Noel Qurmelen bunu belə izah edib: “Bu, Arktikanın “Atlantifikasiyası” adlanan hadisənin nəticəsidir. Adətən Şimal Buzlu okeanının səth suları soyuq və təzə olur, lakin bu yerlərin bəzilərində yerüstü sular tədricən Atlantik okeanından yuxarıya doğru hərəkət etdikcə səth suları daha duzlu və isti olur. Bu isə buzlaqların okeana daha çox buz tökməsi deməkdir. Bu vəziyyət, təbii ki, dəniz səviyyəsinin qalxmasına əlavə olaraq, aşağı yerlərdə yaşayan icmaları təhdid edir”.

“Cryosat” dizayn müddətindən çox daha çox istifadə edilmiş köhnə kosmik gəmidir. Elm adamları ondan hələ bir neçə il də məlumat almağa ümid edirlər, lakin indi onun günlərin birində fəaliyyətini dayandıra biləcəyi ehtimalı var. Bu səbəbdən Avropa İttifaqı hazırda “Cristal” adlı uzunmüddətli peyk seriyasını hazırlamağı planlaşdırır.